Alergia jako nadwrażliwość układu immunologicznego
Układ odpornościowy człowieka chroni go przed różnymi patogenami. Środowisko, w którym żyjemy obfituje w olbrzymią różnorodność drobnoustrojów: wirusów, bakterii, grzybów czy pasożytów, które mogą wywoływać różne choroby. Zadaniem układu immunologicznego jest zwalczanie czynników zakaźnych i zmniejszanie uszkodzeń, jakie powodują. Zdarza się jednak, że mechanizmy immunologiczne ulegają załamaniu, prowadząc do niedoborów odporności lub chorób wywołanych nadmierną odpowiedzią immunologiczną. W tym drugim przypadku mówimy o zjawisku nadwrażliwości, kiedy to nasz „obrońca” reaguje nieproporcjonalnie do wielkości uszkodzeń, jakie może wywołać patogen. Podejmuje działania skierowane na nieszkodliwy antygen, np. na cząsteczki pokarmu czy na cząsteczki znajdujące się na powierzchni nasion pyłków, a jego wygórowane reakcje mogą powodować więcej uszkodzeń niż sam antygen (czy patogen). O nadwrażliwości mówimy zatem, kiedy korzystna dotychczas odpowiedź immunologiczna ulega zaburzeniu i przebiega w formie nadmiernie nasilonej, prowadząc do zapalenia i uszkodzenia tkanek. Reakcje takie mogą być wywołane wieloma antygenami takimi jak: pyłki roślin, składniki pokarmowe, naskórek zwierząt czy roztocza kurzu domowego.
Objawy
W przebiegu reakcji nadwrażliwości dochodzi do produkcji przeciwciał typu IgE (immunoglobuliny IgE) w odpowiedzi na niskie stężenia nieszkodliwych antygenów środowiskowych, takich właśnie jak pyłki roślin, roztocza kurzu domowego czy naskórek zwierząt. Z udziałem IgE dochodzi do uwolnienia z komórek układu immunologicznego szeregu czynników, które wywołują ostrą reakcję zapalną i kliniczne objawy alergii. Taka produkcja IgE w odpowiedzi na antygen zależy od genetycznej predyspozycji do rozwoju reakcji nadwrażliwości. Katar sienny (pyłkowica), astma oskrzelowa, atopowe zapalenie skóry, alergia na leki czy niektóre pokarmy to typowe przykłady możliwych reakcji alergicznych. “Alergia” zatem oznacza zmienioną odpowiedź organizmu podczas kontaktu z określonym “czynnikiem” (antygenem) nazywanym alergenem. Pojęciem ściśle związanym z alergią jest “atopia”, która określa dziedziczną skłonność do nadmiernej produkcji przeciwciał IgE w stosunku do niektórych, powszechnie występujących w środowisku antygenów. U jej podłoża leżą oczywiście mechanizmy nadwrażliwości.
Przyczyny
Za objawy alergii odpowiedzialna jest nie tylko immunoglobulina IgE, ale również czynniki środowiskowe takie jak infekcje wirusowe, zanieczyszczenie środowiska, palenie tytoniu, leczenie antybiotykami czy zmiany w sposobie odżywiania, które modyfikują wytwarzanie tego przeciwciała, nasilają jego syntezę i jednocześnie objawy kliniczne. Są to czynniki związane przede wszystkim z postępem cywilizacyjnym i niestety zwiększają ryzyko wystąpienia alergii u dzieci. A więc o ujawnieniu się alergii decydują oprócz czynników genetycznych również czynniki środowiskowe. Wpływ czynników genetycznych na wystąpienie objawów alergii oznacza, że ryzyko zachorowania na alergię jest większe u osób z obciążeniem rodzinnym, to znaczy gdy jedno z rodziców, lub oboje, cierpią na jakąś postać alergii a także u dzieci, u których wśród rodzeństwa wystąpiła choroba alergiczna.
Dane pokazują, że jeżeli w najbliższej rodzinie nie ma chorób atopowych (alergicznych) ryzyko wystąpienia alergii u dziecka wynosi 5 – 15 %. Jeżeli jedno z rodziców ma alergię to częstość występowania alergii u dziecka wzrasta do 20 – 40 %, a w przypadku alergii u obydwojga rodziców nawet do 60 %.
Alergie pokarmowe
Od kilkunastu lat obserwuje się ogromny wzrost zachorowań na różne rodzaje alergii zarówno u dzieci, jak i u dorosłych. Już najmłodsze dzieci, w okresie niemowlęcym cierpią na alergię, której objawy związane są najczęściej ze sposobem odżywiania i z występowaniem nadwrażliwości na składniki pokarmowe. Najczęstszą postacią alergii u małych dzieci jest alergia na białka mleka krowiego. Dlatego, jeżeli w rodzinie występują choroby alergiczne i dziecko zalicza się do grupy ryzyka, powinniśmy szczególną uwagę zwracać na jego dietę.
Najlepszym sposobem zapobiegania wystąpieniu alergii u dzieci jest karmienie niemowlęcia piersią. Najskuteczniejszą ochroną jest wyłączne karmienie piersią do 6 miesiąca życia, bez jakichkolwiek pokarmów uzupełniających. Zwykle w tym wczesnym okresie rozwoju niemowlęcia żywionego naturalnie nie ma potrzeby dopajania i dokarmiania, zwłaszcza potencjalnie alergizującym mlekiem modyfikowanym. Jednak objawy alergii mogą pojawić się i u niemowląt karmionych wyłącznie mlekiem matki. Związane jest to z niewielką ilością alergenów pokarmowych, które przedostają się do pokarmu z diety matki.
Alergia pojawić się może już w 2 – 3 miesiącu życia i najczęstszą jej postacią są zmiany skórne w postaci wysypki. Skóra jest zaczerwieniona, sucha i łuszczy się. Innymi manifestacjami choroby mogą być: intensywna kolka jelitowa, biegunka, długotrwały nieżyt nosa czy nawracające zapalenia dróg oddechowych. W przypadku potwierdzenia alergicznego tła objawów przez pediatrę zalecanym postępowaniem w takich przypadkach jest dieta eliminacyjna u matki. Ogranicza się w diecie te produkty, które uznawane są za najsilniejsze alergeny i często wywołują objawy nadwrażliwości pokarmowej. Wśród takich produktów znajduje się mleko krowie i jego przetwory, cielęcina i wołowina, jaja kurze, ryby, orzeszki ziemne i laskowe, soja, niektóre owoce: poziomki, truskawki i cytrusy, czekolada i kakao. Zwykle alergia dotyczy tylko wybranych produktów, dlatego aby nadmiernie nie ograniczać diety, która przecież karmiąc piersią powinna być pełnowartościowa i urozmaicona, można selektywnie eliminować produkty z diety w zależności od obserwowanych objawów u dziecka. Jeżeli po jakimś pokarmie wystąpią niepokojące objawy należy z niego zrezygnować na dłużej. Takie postępowanie dotyczy niemowląt karmionych w sposób naturalny, natomiast dzieciom karmionym sztucznie wprowadza się odpowiedni preparat mleka modyfikowanego. W profilaktyce alergii, czyli niemowlętom bez objawów alergii pokarmowej zaleca się mieszanki typu HA, które zmniejszają ryzyko alergii. W przypadku niemowląt, u których została stwierdzona alergia na białka mleka krowiego , stosuje się preparaty mlekozastępcze, w których białko mleka krowiego zastąpiono innym źródłem białka, np. hydrolizatem białka. Ostrożnie powinno się również wprowadzać do diety dziecka z objawami alergii pokarmowej nowe produkty. Oprócz eliminacji z diety produktów o silnych właściwościach alergizujących, wprowadzając nowe pokarmy, należy przestrzegać kilku ważnych zasad: nowe produkty powinny być wprowadzane każdy osobno, co kilka dni i początkowo w niewielkich ilościach, obserwując reakcje dziecka i stopniowo zwiększając ilość nowego pokarmu. Takie postępowanie dietetyczne w wieku niemowlęcym pozwala na prawidłowy wzrost i rozwój dziecka i może zapobiec powstawaniu astmy i innych chorób o podłożu alergicznym w wieku późniejszym.
Alergie wziewne
Inną manifestacją alergii jest alergia wziewna. Alergeny odpowiedzialne za wywoływanie objawów klinicznych to przede wszystkim alergeny występujące okresowo, takie jak: pyłki roślin wiatropylnych (drzew, traw i chwastów), alergeny grzybów pleśniowych oraz całoroczne alergeny, takie jak roztocze kurzu domowego, czy alergeny zwierząt. Najczęstszą formą wziewnej postaci alergii jest astma oskrzelowa. Jest to przewlekła zapalna choroba dróg oddechowych, której częstość występowania, zwłaszcza wśród dzieci znacznie wzrosła w ciągu ostatnich lat. Ponad 90% zachorowań u dzieci na tą chorobę związane jest z atopią i dużym udziałem czynników środowiskowych. Należą do nich, oprócz wziewnych alergenów, czynniki infekcyjne związane z zakażeniami wirusowymi i bakteryjnymi oraz dym tytoniowy. Objawy astmy oskrzelowej prowokowane są przez ekspozycję na uczulające alergeny (stąd sezonowość występowania objawów), dlatego oprócz leczenia farmakologicznego najważniejszym elementem terapii jest ustalenie alergenów, które inicjują proces zapalny w drogach oddechowych i ochrona dziecka przed nimi. Proces alergiczny może występować u dzieci pod postacią wielu innych chorób, takich jak alergiczny nieżyt nosa, atopowe zapalenie skóry, pokrzywka alergiczna, alergiczne zapalenie spojówek czy najbardziej niebezpieczny z możliwych postaci atopii – wstrząs anafilaktyczny, stanowiący nagłą i uogólnioną reakcję immunologiczną w odpowiedzi na określony alergen. Wśród najczęstszych alergenów odpowiedzialnych za objawy anafilaksji znajdują się jady owadów, leki, preparaty krwi czy niektóre alergeny pokarmowe.
Choroby alergiczne stanowią grupę chorób, na które w ostatnich latach zapada coraz więcej dzieci i osób dorosłych. Jedną z przyczyn takiego wzrostu zachorowań jest na pewno postęp w medycynie, dzięki któremu potrafimy dokładniej diagnozować objawy występujące u dzieci i wiązać je z alergią. Wpływają na to również czynniki związane z postępem cywilizacyjnym, takie jak zanieczyszczenie środowiska, palenie tytoniu, wysoko przetworzona żywność, konserwanty i syntetyczne dodatki do pożywienia czy powszechne leczenie antybiotykami. Dowodem na to jest największa częstość występowania chorób alergicznych w krajach o najwyższych wskaźnikach rozwoju cywilizacyjnego.
Lek. Med. Edyta Sienkiewicz-Łatka
