Matematyka sprawia trudności dużej grupie dzieci i młodzieży. W ostatnich latach bardzo często używa się określenia dyskalkulia. Nie każde dziecko , które ma trudności z nauką matematyki ma dyskalkulię.
Neuropsycholog L. Kosc definiuje dyskalkulię rozwojową jako zaburzenie zdolności matematycznych, mających swe źródło w genetycznych lub wrodzonych nieprawidłowościach pewnych obszarów mózgu. Podkreśla, że zaburzenia te są uwarunkowane wewnętrznie i nie są skutkiem takich zaburzeń jak : upośledzenie umysłowe, wady narządów zmysłów (wzroku, słuchu), niesprzyjających warunków edukacyjnych i zaniedbań środowiskowych, zaburzeń emocjonalnych oraz zaburzeń psychicznych.
Ryzyko dyskalkulii będzie bardziej prawdopodobne u dzieci pochodzących z nieprawidłowo przebiegającej ciąży i porodu, u dzieci, które przeszły urazy mózgu, jak również dzieci z wcześniej rozpoznanymi chorobami somatycznymi mającymi wpływ na rozwój psychoruchowy.
Jako istotne kryterium diagnostyczne podaje się pojawienie objawów trudności we wczesnym okresie edukacji. W późniejszych latach pogorszenie wyników nauczania może być związane ze spadkiem zainteresowania nauką czy zwiększonymi wymaganiami szkolnymi.
W izolowanej postaci dyskalkulia występuje rzadko – wg klasyfikacji DSM IV dotyczy ok. 1% populacji. Znacznie częściej współwystępuje jako efekt uboczny dysleksji i związana jest z problemami w zakresie czytania i pisania. Z tych samych powodów, które uniemożliwiają opanowanie języka pisanego, utrudnione jest zdobywanie wiedzy matematycznej, przyswajanie i posługiwanie się słownictwem matematycznym, operowanie matematycznymi symbolami graficznymi.
Najczęściej obserwowane objawy dyskalkulii to:
- trudności z dokonywaniem prostych obliczeń z udziałem podstawowych operacji
arytmetycznych, - problemy z opanowaniem podstawowych reguł liczenia,
- popełnianie błędów w posługiwaniu się liczbami, polegające na nieprawidłowym zapisie (np. mylenie 2 i 5, 12 i 21 itp.), w pominięciach i przestawieniach,
- trudności w zapisywaniu liczb i symboli matematycznych, również ich kopiowaniem,
- zaburzenia umiejętności słownego wyrażania pojęć i relacji matematycznych, problemy z nazywaniem cyfr, numerów i symboli działań,
- słabe wyczucie kierunku, łatwa dezorientacja w otoczeniu,
- trudności z ustaleniem porządku wydarzeń przeszłych i przyszłych.
- Dziecko może mieć m.in.: kłopoty z dostrzeganiem prostych zależności liczbowych, wykonywaniem obliczeń w pamięci na małych liczbach, pamięciowym opanowaniem tabliczki mnożenia, zapisem i wykonaniem działań pisemnych, z nauką geometrii, posługiwaniem się zegarem i pojęciami czasowymi.
Gdzie szukać fachowej pomocy?
Rozróżnienie przyczyn trudności w nauce jest możliwe przez wykonanie specjalistycznych badań. Dyskalkulię, tak jak inne specyficzne trudności w nauce, diagnozuje się w poradniach psychologiczno-pedagogicznych i specjalistycznych, w indywidualnym badaniu psychologicznym i pedagogicznym. Jest to proces wieloetapowy.
Obejmuje on:
- badanie psychologiczne i pedagogiczne,
- szczegółowy wywiad z rodzicami dziecka, dotyczący rozwoju psychoruchowego z uwzględnieniem chorób wczesnego dzieciństwa, wydarzeń mogących mieć wpływ na jego przebieg, występujących trudności i mocnych stron dziecka,
- analizę dokumentów (świadectwa szkolne, opinia nauczyciela, dokumentacja medyczna),
- analizę prac dziecka, zeszytów szkolnych,
- obserwację dziecka w czasie działalności matematycznej (koncentracja uwagi, tempo pracy, stosunek do podejmowanych zadań).
Dzieci ze specyficznymi trudnościami powinny być objęte opieką pedagogiczną.
W szkołach i poradniach psychologiczno-pedagogicznych prowadzone są zajęcia korekcyjno-wyrównawcze, celem których jest usprawnianie zaburzonych funkcji i wyrównywanie deficytów rozwojowych.
Co przysługuje dziecku z dyskalkulią?
Każdemu dziecku ze stwierdzonymi specyficznymi trudnościami w nauce, zarówno w przypadku dyslektyków jak i uczniów z dyskalkulią, przysługuje dostosowanie metod i form pracy szkolnej do jego możliwości. Nie ma odrębnych przepisów dotyczących pomocy dzieciom z dyskalkulią.
Na wniosek rodziców/prawnych opiekunów dziecka na podstawie opinii poradni psychologiczno-pedagogicznej (zarówno publicznej jak i niepublicznej oraz specjalistycznej), nauczyciel jest obowiązany dostosować wymagania edukacyjne do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia. Opinia poradni jest również podstawą do dostosowania warunków i formy sprawdzianu przeprowadzanego w ostatnim roku nauki w szkole podstawowej lub egzaminu gimnazjalnego do indywidualnych potrzeb psychofizycznych i edukacyjnych ucznia. Opinia taka powinna być wydana nie później niż do końca września roku szkolnego, w którym jest przeprowadzony sprawdzian (Rozporządzenie MEN z 30.04.2007 r.).
Zgodnie z ostatnio wprowadzonymi przepisami, opinia taka obowiązuje do końca kariery szkolnej dziecka.
Inne przyczyny trudności w nauce
W praktyce spotyka się wiele innych przyczyn niepowodzeń w nauce matematyki.
Przyczyną trudności w nauce matematyki może być m.in. brak dojrzałości do podjęcia nauki szkolnej. W literaturze można znaleźć wiele definicji dojrzałości szkolnej, ale we wszystkich podkreśla się trzy elementy : dojrzałość intelektualną, emocjonalno-społeczną i fizyczną.
Warunkiem dobrego startu w szkole jest osiągnięcie przez dziecko odpowiedniego poziomu intelektualnego niezbędnego do prawidłowego zrozumienia pojęć, zależności i sensu zadań matematycznych, przewidywania skutków, a także zrozumienia wyjaśnień nauczyciela. By rozwój intelektualny przebiegał prawidłowo, dziecko musi nabywać i gromadzić jak najwięcej doświadczeń, które później będą podstawą do wykształcenia pojęć. Rolą dorosłego jest stwarzanie okazji do działania i kierowania zachowaniem dziecka tak, aby skupiało uwagę na tym, co istotne.
Należy wspomnieć o tym, że sukcesów szkolnych nie będzie bez umiejętności liczenia.
Już dzieci 3-4 letnie potrafią policzyć kilka przedmiotów. Jeżeli dziecko ma okazję do częstego liczenia, szybko zwiększa zasób zapamiętywanych liczebników. Dba o precyzję liczenia, wie, że jednemu liczebnikowi jest przyporządkowany jeden przedmiot. Potrafi też odróżnić poprawne liczenie od błędnego. Zaczyna rozumieć, że wynik liczenia nie zależy od tego, czy liczy się od początku, czy od końca, a ostatni wymieniony liczebnik mówi o ilości liczonych elementów. Dziecko uczy się przez naśladowanie – widzi i słyszy jak liczy dorosły, ale ważne jest też, by samo eksperymentowało i odkrywało zależności.
Na efekty kształcenia, szczególnie na poziomie edukacji wczesnoszkolnej, ma wpływ sprawność manualna, koordynacja wzrokowo-ruchowa i precyzyjne spostrzeganie. Dziecko w czasie lekcji musi szybko i sprawnie wykonywać polecenia nauczyciela związane z czynnościami organizacyjnymi, takimi jak: przygotowanie przyborów, odszukanie strony i zadania w podręczniku. Sprawność rąk jest niezbędna do prawidłowego posługiwania się pomocami (patyczki, klocki, liczydła), rysowania, pisania, wycinania. Dziecko mniej sprawne będzie pracowało wolniej, skupiało uwagę na czynnościach pomocniczych, a nie na zadaniu, w związku z czym będzie nabywało mniej doświadczeń logicznych i matematycznych.
Kolejna, bardzo powszechna przyczyna trudności w nabywaniu nowych treści to niewłaściwy dobór metod nauczania i błędy dydaktyczne. Dziecko ma problemy
z przyswojeniem wymaganych treści nauczania z powodu nawarstwionych braków w wiadomościach i umiejętnościach z lat wcześniejszych (gdy materiał był słabo utrwalony
i nieuporządkowany), a zastosowane metody nauczania nie były odpowiednio dobrane do indywidualnych potrzeb i możliwości ucznia. Mówimy wtedy o niespecyficznych trudnościach.
Czynniki emocjonalne mogą nasilać lęk i niechęć do nauki matematyki
Czynniki emocjonalne nie stanowią bezpośredniej przyczyny trudności, mogą jednak nasilać niechęć i lęk przed matematyką. Brak dojrzałości emocjonalnej może utrudniać dostosowanie się do wymagań i obowiązków szkolnych.
Matematyka to rozwiązywanie zadań, a rozwiązywanie zadań wiąże się z pokonywaniem trudności. Dlatego też tak ważna jest umiejętność do rozumnego zachowania się w sytuacjach trudnych, pełnych napięć. Po samodzielnym rozwiązaniu zadania – pokonaniu trudności, dziecko czuje radość, jest pełne pozytywnych myśli i wtedy chętnie podejmie następny wysiłek i będzie wytrwale dążyło do celu. Zadanie nierozwiązane to porażka i wtedy każda kolejna sytuacja problemowa jest zagrożeniem.
Wielokrotne niepowodzenia utwierdzają dziecko w przekonaniu, że jest mniej zdolne i gorsze od innych – spada jego poczucie wartości i obniża się samoocena. Będzie próbowało unikać nieprzyjemności prezentując różnorodne zachowania obronne, np. odwlekanie momentu samodzielnego rozwiązywania zadań, powtarzanie niepotrzebnych czynności, wzmożony niepokój ruchowy lub zachowania bierne. Powtarzające się niepowodzenia i długotrwałe napięcie mogą doprowadzić do wystąpienia objawów psychosomatycznych: złe samopoczucie przed pójściem do szkoły, bóle brzucha lub głowy (bez konkretnej przyczyny).
Są to objawy, które powinny wzbudzić niepokój rodziców i nauczycieli.
Trudności w nauce matematyki u dzieci nadpobudliwych
Omawiając trudności w nauce matematyki należy wspomnieć o dzieciach nadpobudliwych z deficytem w zakresie koncentracji uwagi. Ucznia takiego będzie cechowała nadruchliwość, impulsywne, często pochopne i nieprzemyślane działania, trudności z utrzymaniem trwałej uwagi na wykonywanej czynności, duża podatność na zewnętrzne czynniki rozpraszające. Dziecko takie może sprawiać wrażenie, że nie słyszy co zostało do niego powiedziane. Powyższe zachowania będą utrudniały dziecku odbiór poleceń i wiadomości wypowiadanych przez nauczyciela do całej grupy. Może mieć ono kłopoty
z nadążaniem za tempem pracy na lekcji i z dokończeniem rozpoczętej czynności. W pracach samodzielnych będą pojawiały się pomyłki, błędy w liczeniu wynikające z nieuwagi, nieprawidłowego odczytania lub zapisania liczb i znaków działań.
W przypadku dziecka z opisywanymi powyżej dysfunkcjami ważne jest, by w szkole siedziało blisko nauczyciela (najlepiej w pierwszej ławce), co umożliwi dorosłemu kontrolowanie na bieżąco czynności wykonywanych przez ucznia, a także umożliwi szybką pomoc w trudnych momentach. Polecenia powinny być krótkie i kierowane bezpośrednio do dziecka. W domu warto zadbać o przygotowanie kącika do nauki, możliwie najbardziej odizolowanego od bodźców zewnętrznego środowiska.
Bez względu na charakter kłopotów dziecko/rodzic może skorzystać z pomocy specjalisty w poradni psychologiczno-pedagogicznej w celu zdiagnozowania problemu oraz uzyskania porady i specjalistycznego wsparcia. Nie należy lekceważyć żadnych trudności w nauce, gdyż wczesne ich wykrycie daje szansę na podjęcie szybkiej i skutecznej pomocy.
Elżbieta Orłowska, pedagog
