Ponieważ dotyka coraz więcej ludzi na świecie, zyskała miano choroby cywilizacyjnej, a wiek XXI nazwano wiekiem epidemii alergii. Wyniki programu „Epidemiologia chorób alergicznych w Polsce” wskazują, że prawie u co drugiego Polaka można wykryć alergie na alergeny powszechne (tzw. alergeny powietrzno-pochodne). Czy możemy w naszym ‘sterylnym’ świecie nasyconym chemią, zanieczyszczeniami i antybiotykami ustrzec się przed tą groźną chorobą? Jak ją rozpoznać i leczyć radzi dr n. med. Marzena Gajewska, alergolog z Centrum Medycznego ENEL-MED i członkini Polskiego Towarzystwa Alergologicznego.
Alergia – definicja i epidemiologia
Alergię definiujemy jako immunologiczną reakcję tkanek na alergen, podczas której powstają przeciwciała. Po kontakcie z antygenem, dochodzi do uwalniania takich substancji (tzw. mediatorów reakcji alergicznej) jak histamina, leukotrieny, itd. Alergia może dotyczyć wielu narządów i mieć przebieg od łagodnego (łzawienie, katar) do najbardziej dramatycznego, czyli wstrząsu anafilaktycznego. Często pacjenci wiążą objawy alergii ze stanem obniżonej odporności immunologicznej. Tymczasem jest odwrotnie. Alergia jest bowiem nadmierną, lecz patologiczną, odpowiedzią układu odpornościowego na alergeny znajdujące się w naszym środowisku lub pożywieniu. Wyniki programu „Epidemiologia chorób alergicznych w Polsce” wskazują, że prawie u co drugiego Polaka można wykryć alergię na alergeny powszechne. To znaczy, że 1/3 naszego społeczeństwa ma objawy zapalenia błony śluzowej górnych dróg oddechowych, 1/4 alergie nosa, a ok. 12% – rozpoznaną astmę oskrzelową. Zestawienie badań z ostatnich 20 lat pokazuje szybki wzrost zachorowań na choroby alergiczne, a prognozy – dalszy progres w tej dziedzinie.
Kto zostaje alergikiem?
Alergia może wynikać z predyspozycji genetycznej (w tym przypadku ważny jest dokładny wywiad rodzinny w kierunku chorób alergicznych). Na zwiększoną zachorowalność ma wpływ zanieczyszczenie środowiska oraz wyeliminowanie większości chorób zakaźnych przez szczepienia ochronne i działania profilaktyczne. Prowadzi to do zmian w układzie białokrwinkowym i sprzyja występowaniu chorób alergologicznych. Jak wynika z badań epidemiologicznych, problem chorób alergicznych dotyczy krajów tzw. wysokorozwiniętych. Z innych czynników sprzyjających wystąpieniu alergii wymienia się wcześniactwo oraz stres.
Alergeny – lista nieograniczona
Ze względu na pochodzenie, alergeny można podzielić na: pokarmowe, kontaktowe i wziewne. W zależności od tego jak silnie działają, wyróżniamy alergeny główne (wywołują reakcję alergiczną u ponad połowy danej grupy) i słabe. Najczęstsze alergeny wziewne to roztocza, pyłki roślin – drzew, traw, zbóż, chwastów, zarodniki grzybów pleśniowych (gł. Alternaria, Cladosporium) i sierść zwierząt (głównie psa i kota). Wśród pokarmowych dominują: mleko krowie, jajka, jabłka, truskawki, banany i owoce cytrusowe. Kontaktowo najczęściej alergizują: nikiel, chrom, bazalt i lateks. Ponadto ok. 3% populacji uczulonej jest na jad owadów błonkoskrzydłych (osa, pszczoła, szerszeń). Uczulać mogą także substancje chemiczne. W tej grupie znajduje się wiele leków, które mogą wywołać reakcję alergiczną (najczęściej są to niesterydowe leki przeciwzapalne, tzw. NLPZ i antybiotyki). Alergeny pokarmowe dominują w okresie niemowlęcym i wczesnodziecięcym, a rola alergenów wziewnych wzrasta z wiekiem. Stąd u starszych dzieci i dorosłych są one główną przyczyną choroby.
Alergia krzyżowa
Między pyłkami i pokarmami często dochodzi do reakcji krzyżowych. Osoba uczulona na pyłek brzozy, która jesienią (poza sezonem pylenia) toleruje czekoladę, w okresie pylenia brzozy, po spożyciu tej samej czekolady, doznaje reakcji alergicznej na zawarte w niej śladowe ilości alergenów – orzechów. Wskutek pokrewieństwa biochemicznego różnych substancji, nawet pierwszy kontakt z odpowiednim alergenem krzyżowym może u alergika wywołać reakcje alergiczne. W tym przypadku mówi się o reakcji krzyżowej – do reakcji prowadzi alergen inny, niż ten, który wywołał uczulenie. Najczęstsze objawy to pokrzywka i obrzęk naczynioruchowy.
Kiedy pyli w Polsce?
W Polsce sezon pylenia roślin uczulających zaczyna się zwykle pod koniec stycznia i trwa nieprzerwanie do końca września. W pierwszej kolejności uczulają pyłki drzew (leszczyna, olcha). W kwietniu powietrze wysycone jest pyłkiem brzozy. Okres pylenia drzew liściastych trwa do połowy maja, kiedy kwitną dęby. Koniec maja, czerwiec i lipiec to okres pylenia traw (w tym zbóż). W sierpniu i wrześniu dominują pyłki bylicy – bardzo powszechnie występującego na terenie Polski chwastu, zwanego 'pionierskim’ gdyż łatwo się rozprzestrzenia i zasiedla nowe stanowiska. Pylenie drzew i traw w naszym kraju najwcześniej rozpoczyna się w części południowo-zachodniej, a najpóźniej (po ok. 10-14 dniach) w północno-wschodniej. Oprócz pyłków roślin, od wczesnej wiosny do późnej jesieni, w powietrzu znajdują się zarodniki grzybów pleśniowych.
Jakich miejsc unikać?
Nasilenie objawów alergicznych zależy od stężenia alergenu, na co wpływa wiele czynników: okres pylenia roślin, czynniki atmosferyczne, położenie geograficzne. Przykładowo pobyt nad morzem (gdzie szata roślinna jest uboga, a otwarty zbiornik wodny powoduje niskie stężenie pyłków) przynosi alergikom uczulonym na pyłki roślin ulgę – objawy chorobowe zmniejszają się lub ustępują. Z kolei w dużych aglomeracjach miejskich spaliny, cząstki gumy z opon samochodowych i inne substancje chemiczne zanieczyszczające środowisko mechanicznie uszkadzają nabłonki dróg oddechowych, ułatwiając wniknięcie alergenów i rozpoczęcie procesu zapalnego.
Czy to alergia?
Niepokojące objawy alergii to przede wszystkim: zmiany skórne, biegunki, sapka, „świszczący oddech”, suchy kaszel (występujący głównie w nocy), poranny wodnisty katar, kichanie „salwami”, napady duszności, łzawienie. Ważne jest ustalenie czy ww. dolegliwości występują sezonowo i w jakiej porze roku. Bardzo niepokojącym objawem jest wystąpienie dużych objawów alergicznych w postaci uogólnionej pokrzywki, obrzęku naczynioruchowego, osłabienia czy najgorszego powikłania jakim jest wstrząs anafilaktyczny po ukąszeniu przez osę czy pszczołę. Osoby uczulone na jad owadów błonkoskrzydłych, u których wystąpił wstrząs anafilaktyczny powinny – ze względu na zagrożenie życia – być poddane immunoterapii. Bezpośrednim zagrożeniem życia jest też wystąpienie obrzęku Quinckiego – jest to naczynioruchowy obrzęk krtani, charakteryzujący się dusznością typu wdechowego. W tym przypadku wskazana jest szybka pomoc medyczna.
Grunt to dobra diagnoza!
Podstawą zdiagnozowania i prawidłowego leczenia alergii jest dobrze przeprowadzony wywiad: lekarz pyta o początki i objawy alergii, sezonowość, przypadki zachorowań na choroby alergiczne w rodzinie, itd. Niezwykle wartościową metodą diagnostyczną są dobrze wykonane i właściwie interpretowane testy skórne, wykonywane na ogół w pierwszej kolejności. Wykonuje się też testy prick-by-prick z tzw. alergenami natywnymi, czyli testy ze świeżymi alergenami (szczególnie w alergii pokarmowej) oraz testy płatkowe – z alergenami kontaktowymi. Oznaczane jest również IgE całkowite i IgE specyficzne dla danego alergenu, które mają największą wartość diagnostyczną. Poziom immunoglobuliny E (czyli IgE) zaleca się badać u niemowląt i małych dzieci, u których testy skórne są niemiarodajne oraz gdy istnieje duże ryzyko reakcji (np. w alergii na owady błonkoskrzydłe testy skórne mogą być niebezpieczne). Badanie wykorzystuje się także w sytuacji, kiedy pacjent przyjmuje leki uniemożliwiające wykonanie testów skórnych (np. leki antyalergiczne) oraz u chorych, u których nie można wykonać testów skórnych z powodu chorób skóry.
Jak (wy)leczyć z alergii?
Dzięki coraz lepszym metodom diagnostycznym i leczniczym, przebieg chorób alergicznych jest coraz łagodniejszy. Jest kilka metod leczenia alergii. Np. metoda przyczynowa polega na odstawieniu alergenu (usunięcie z diety alergizującego pokarmu). W przypadku pyłków roślin lub roztoczy stosuje się immunoterapię. Immunoterapia ma na celu zmniejszenie objawów chorobowych, związanych z ekspozycją na alergen poprzez systematyczne podawanie wzrastających dawek szczepionki alergicznej, która powoduje zmiany w układzie immunologicznym. To daje szansę na trwałe wyleczenie lub znaczne ograniczenie objawów. Jest to metoda zalecana jako profilaktyka astmy oskrzelowej. Trzeba bowiem pamiętać, że bez odpowiedniego leczenia, każdy – nawet łagodny „początek” alergii (katar czy łzawienie) – może skończyć się astmą oskrzelową. Metoda objawowa, jak sama nazwa wskazuje, polega na ograniczaniu objawów alergii poprzez podawanie odpowiednich leków. Minusem tej metody jest powrót choroby po odstawieniu leków, gdy alergen znajduje się w środowisku, gdzie przebywamy.
Lekiem na całe zło…
Najbardziej znane w leczeniu alergii są leki antyhistaminowe, które zapobiegają lub ograniczają rozwój zapalenia alergicznego, czyli de facto redukują objawy chorobowe alergii. Inną grupą leków są leki antyleukotrienowe, których działanie polega na niewielkim rozszerzeniu oskrzeli i działaniu przeciwzapalnym w drogach oddechowych. Sterydy wziewne mają również zastosowanie jako leki przeciwzapalne (szczególnie w astmie oskrzelowej) – aktywują receptory adrenergiczne, hamują wytwarzanie IgE, mają wpływ rozkurczający na oskrzela, hamują uwalnianie mediatorów, zwiększają klirens śluzowo-rzęskowy i zmniejszają nadreaktywność oskrzeli. Wprowadzenie kortykosterydów w astmie oskrzelowej stanowiło przełom w jej leczeniu i do dzisiaj są one lekami tzw. „pierwszego rzutu”. Doraźnie (np. w napadzie duszności) stosuje się też beta-mimetyki, które przez stymulację receptorów beta w oskrzelach powodują ich rozszerzenie, stabilizują też błonę komórki tucznej i uszczelniają włośniczki oskrzelowe. Działają one szybko, ale dość krótko (ok. 4-6 godz.), dlatego w celu prawidłowej kontroli astmy oskrzelowej wskazane są beta-mimetyki o dłuższym (ok. 12 godz.) czasie działania. Jako leki pomocnicze stosowane są mukolityki, pomagające rozrzedzić patologiczną wydzielinę zalegającą w oskrzelach i ułatwiające jej wydalenie.
Najczęstsze mity dotyczące alergii
1) Wbrew obiegowej opinii, alergikiem wcale nie trzeba się urodzić, a atopowe zapalenie skóry wywołuje nie tylko uczulenie na mleko krowie, ale również alergeny wziewne.
2) Nie wszyscy wiedzą, że astma oskrzelowa jest w dużej mierze chorobą o podłożu alergicznym.
3) Pacjentów zadziwia fakt, że można wiele lat mieszkać ze zwierzętami i nie reagować na ich obecność alergią, a w pewnym momencie przy kontakcie z nimi pojawiają się objawy chorobowe.
